Osmanlı Devleti’nde Dış Türkler Sorununun Doğuşu

XIX. yüzyılın ikinci yarısından itibaren, Osmanlı Devleti’nde çeşitli faktörlerin etkisi ile adım adım ortaya çıkan dış Türkler sorunu, Türk tarih yazımında ilgi çekmiş bir konudur. Dış Türkler sorunu doğuşu, bir alt başlık olarak, Türkçülük akımının doğuşu ana başlığı altında, hem konunun içinde bulunan kişiler, hem de yerli ve yabancı akademisyenler tarafından ele alınıp incelenmiştir.

Dış Türkler sorununun ortaya çıkmasında etkili olan etkenler iki ana başlık halinde ele alınabilir. Bu faktörlerden birincisi dış, ikincisi de iç faktörlerdir. Osmanlı Devleti’nde dış Türkler sorununun ortaya çıkmasında etkili olan dış etkenler; Osmanlı Devleti’nde Batılı ülkelerin yönlendirme ve teşvikleri ile Türkoloji çalışmalarının ve Çarlık Rusyası’ndaki Türkçü aydınların etkisi olarak sıralanabilir. İç etkenler ise, özellikle II. Abdülhamid dönemi dış politika uygulama ve beklentilerinin yanısıra Osmanlı aydınlarının yaptığı dil, edebiyat ve tarih çalışmalarıdır. Ayrıca siyasi gelişmeler sonucu Osmanlı toplum yapısında meydana gelen değişmeler de dış Türkler sorununun doğuşunda en çok etkili olan iç etkenler arasındadır.

Milli Korunma Kanunu

Türkiye’nin, tüm dünyayı sarsan 1929 Ekonomik Bunalımı’nın yaralarını sarmaya başladığı bir dönemde patlak veren II. Dünya Savaşı tüm dengeleri bir kez daha altüst etmişti.  Savaşın ilk dönemi olan Avrupa Savaşının başlamasıyla birlikte ülkede ekonomik durum da bozulmuş ve o günkü deyimle karapazarcılık (sonraları karaborsacılık) başlamıştı. Aranan mallar ortadan yitip karaborsaya düşmüş, fiyatlar alabildiğine yükselmiş, hayat pahalılığı her gün biraz daha şiddetlenmişti. Serbest çalışan orta dereceli halk ile memurlar ve benzerleri geçim sıkıntısına düşmüşlerdi. Bu yüzden yurt içinde doğan dikkat çekici huzursuzluk, hükümetin dış politika tutumunu kendi çıkarlarına uygun bulmayan devletlerin aleyhteki propagandalarında konu olarak ele alınıyor ve Türkiye’de hayat pahalılığı, işsizlik, sefalet olduğu yolunda radyo yayınları yapılıyordu.

Mithat Paşa’nın Avrupa Günleri

Asıl adı Ahmed Şefik olan Mithat Paşa, verilen bütün görevleri başarıyla sonuçlandırınca memuriyet basamaklarını hızlıca tırmanmaya başlamış; sonunda Vekiller Heyeti’nin toplantılarında bulunup zabıtlarını hazırlama görevine getirilmişti. 1861’de Niş valiliğine atandı. 1868’de Şurayı Devlet Reisliği’ne getirilmesiyle, İstanbul’daki yönetim kadroları arasındaki çekişmelere katılmak durumunda kaldı. Başarılı ıslahat yaptığı Bağdat Valiliği’nden, yeni sadrazam Mahmut Nedim Paşa ile anlaşamayınca istifa etti. Ona yönelik eleştirileri 1872’de sadrazamlığa atanmasını sağladı. Ancak padişahtan çekinmeyen davranışları kadar, karşıtlarının jurnalleri de üç ay sonra görevden alınmasına neden oldu. Birkaç ay Divanı Ahkamı Adliye Nazırlığı, arkasından üç ay Selanik Valiliği yaptı. Azledilip bir buçuk yıl boşta bekledi. Hukuk bilgisi nedeniyle 1875’de tekrar Adliye Nazırı oldu; ama görevde üç ay kalabildi.

1876 Mayıs’ında Meclisi Ali üyeliğine, Haziran’ında Şurayı Devlet Reisliği’ne atandı. Padişaha özgürlükler, vatandaşların eşitliği ve hükümetin ‘sultan karşısında yetkili olması’ üzerine rapor verecek kadar kararlı biriydi. Abdülaziz’in tahttan indirilip yerine Murad’ın getirilmesi ve tahttan indirilmesi olaylarına katıldı. İdeali olan anayasa hazırlıklarına başkanlık etti. 19 Aralık 1876’da sadrazam olduktan dört gün sonra, Avrupalıların zorladıkları ıslahat yerine anayasayı açıklayıp Meşrutiyet’in ilanını sağlayarak dış müdahaleyi önlemeye çalıştı. Rus tehditlerine karşı İngiliz desteğini sağlamak umuduyla Meclis-i Umumi’de yabancı önerilerine karşı çıktı. İlk Osmanlı Meclisi toplanmadan ve Ruslarla savaş başlamadan, 5 Şubat 1877’de, Abdülhamid’in kararıyla Mithat Paşa, İzzettin Vapuru’na bindirildi; Avrupa’ya sürgüne gönderildi.

Atatürk’ün Florya Günleri

Atatürk İstanbul’da, Florya kıyılarına yaptığı bir gezide yanındakilere, “İstanbul’u fethetmişiz ama buraları elde edememişiz!” der… Ankara’dan İstanbul’a her gelişinde, kent içinde olduğu kadar, otomobille o dönem İstanbul’un banliyölerinde de geziye çıkan Atatürk, o güne kadar bilmediği, görmediği köşelerde, karşılaştığı vatandaşlarla sohbet eder, dert ve dileklerini dinlerdi…

1935’in Haziran ayının ilk Cuma günü, yakın arkadaşlarıyla birlikte otomobillerle kent dışında böyle bir geziye çıkmışlardı. Yeşilköy’ü geçtikten sonra Florya’da otomobili durdurdu. Yanındakilerle birlikte otomobillerden indiler.

İngiltere Kralı VIII. Edward’ın İstanbul Günleri

İstanbul, 1936’nın Ağustos ayı sonlarında, bir yandan Balkan festivali için gelen konuklarını ağırlarken öte yandan da bir başka hazırlığın içindeydi. Başta Galata Köprüsü olmak üzere, şehrin çeşitli yerlerine Türk ve İngiliz bayraklarıyla süslü taklar kuruluyor ve yollar temizleniyor; Haydarpaşa’dan Kuzguncuk’a, Kumkapı’dan Beşiktaş’a, tüm kıyı ışıklandırılıyordu.

Bütün hu hazırlıklar, “Duke de Lancastre” müstear adıyla, yanına bazı yakın dostlarını da alarak Nahlin Yatı ile Doğu Akdeniz’de özel bir geziye çıkan ve Atatürk’ü görmek için, İstanbul’a da gelecek olan Büyük Britanya Kralı VIII. Edward’ı en iyi şekilde karşılayıp, ağırlamak içindi.

O güne kadar, İstanbul’da bulunduğu sırada Atatürk’ü birçok yabancı devlet adamı ziyaret etmişti. Ama Büyük Britanya Kralı VIII. Edward’ın ziyaretinin çok özel bir anlamı vardı…

Çetin Emeç Cinayeti

İçişleri Bakanı Abdülkadir Aksu, 6 Mart 1990 günü TBMM’de yaptığı konuşmada , “terörü önlemede büyük başarı kazandıklarını” söylüyordu. Ne yazık ki, aradan yalnızca 18 saat geçtikten sonra 58 yaşındaki Çetin Emeç‘in 35 yıldır gazetecilik heyecanıyla çarpan kalbi, profesyonel katillerin ölüm kusan silahlarından çıkan kurşunlarla durduruluyor, Türkiye’nin siyasi cinayetler tarihinde yeni bir sayfa açılıyordu. Aradan yıllar geçmesine karşın, Emeç’in katilleri hâlâ ellerini kollarını sallaya sallaya dolaşıyorlardı. Hürriyet gazetesinin Yönetim Kurulu Üyesi ve yazarı Çetin Emeç’i kimler, neden öldürdü? Amaçları neydi? Türkiye’de bir kaos yaratmak mı, yoksa karanlık mihraklara bir hançer gibi saplanan kalemini susturmak mıydı? Bu sorular ve olası yanıtları milyonlarca insanın kafasında gezindi, durdu. Ama hiç kimse Çetin Emeç’in katillerini öğrenme ve cezalandırılmaları huzurunu yaşayamadı.

Her şey, 6 Mart gecesi Güneş Gazetesi Hukuk Danışmanı Erdoğan Tuncer’in 34 FFE 21 plakalı Doğan marka otomobilinin silahlı kişilerce gasp edilmesiyle başladı. Zamanın Emniyet Müdürü Hamdi Ardalı’nın polis telsizinden “Levent’te çalınan 21 plakalı otoyu bulun” talimatıyla ekipler bir anda alarma geçmişti. Ancak, ilerleyen saatlerde, ne araba bulunabildi, ne de gasp edenlere ilişkin bir ipucu… Telsiz konuşmalarındaki telaşın yerini, sabah saatlerinin rehaveti kaplamıştı. 7 Mart günü Gazeteci Çetin Emeç, sabah kahvaltısını bitirmiş, yıllarca emek verdiği gazetesine gitmek için her zaman olduğu gibi şoförü Sinan Ercan’ın gelmesini bekliyordu. 34 EUD 72 plakalı siyah Ford marka otomobili kullanan Sinan Ercan, saat 09.15 sıralarında Suadiye İskele Yolu Suyam sokağa girdi ve Emeç’in oturduğu Yalı Apartmanı’nın önüne park etti. Ancak, sokak üzerine park edilen sadece Ercan’ın kullandığı otomobil değildi. Çetin Emeç’i ve evini uzun süredir izledikleri anlaşılan 4 katil, sokağın başında pusuya yattıkları 34 FFE 21 plakalı Doğan marka otomobilin içinde bekliyorlardı. Bu, yaklaşık 10 saat önce Levent’te gasp edilen otomobildi. Ve Boğaz Köprüsü’nden rahatça geçmişti.

Muammer Aksoy Neden Öldürüldü?

“Tesettür konusunda İslam’a karşı takındığı tavır nedeniyle Müslümanlar tarafından cezalandırıldı. Olay, İslami Hareket adına üstleniliyor. 7.65 Baretta ile cezalandırılmıştır.” Muammer Aksoy’un öldürülmesinden 2 saat sonra gazeteleri jetonlu telefonla arayan bir kişi, bozuk bir Türkçeyle bunları söylüyordu. Atatürkçü düşüncenin ödün vermez savunucusu 73 yaşındaki Prof. Dr. Muammer Aksoy o gün, saat 19.05’de evine girerken öldürülüyordu. Tarih, 31 Ocak 1990.

Muammer Aksoy, yeni kurulan Atatürkçü Düşünce Derneği adına hazırlanan broşürün matbaadan gelen prova baskılar üzerinde düzeltmeler yaptıktan sonra evine doğru yola çıkıyordu. Bahçelievler 2. Cadde 55/5 numaradaki bürosundan çıkarken kafasında önceki gün büroya gelen meçhul telefonlar vardı. Arayanlar, telefon kendisine bağlandıktan sonra ses vermeden kapatıyorlardı. Aksoy, yolda arayanların kimler olabileceklerini düşünüyordu. Evinin bulunduğu 24 numaralı apartmana geldiğinde uzun süredir izlendiğinin farkında değildi. Oturduğu dairenin kapısına ulaştığında apartmanın içinde 3 el silah sesi duyuldu. Muammer Aksoy, sağ şakağı ile sağ göğsünden aldığı iki kurşun yarası ile merdivenin dibine düşerek yaşamını yitiriyordu.

1921 Anayasası’nda Neden “Türk” Kelimesi Yok?

Yasalar gibi anayasalar da bir ihtiyaçtan doğar. Ülkenin söz sahibi kuvvetlerinin çıkarlarını güvence altına alır. Ülkemizde yeni anayasa ve buna bağlı olarak milliyetçilik tartışmalarının yoğunlaştığı bir dönemde konuya 1921 Anayasası’ndan bir pencere açmakta yarar var.

23 Nisan 1920’de açılan Büyük Millet Meclisi kendi kanunlarını yapmaya başladı, 1876’da kabul edilen ve 1908’de yeniden yürürlüğe konulan anayasanın birçok maddesini hükümsüz kıldı. Ancak yeni bir anayasa yapması da hemen mümkün olmadı.

Önünde “Türkiye” sözcüğü bile bulunmayan Büyük Millet Meclisi, bir ihtilal meclisiydi. Yeni bir devlet kuruyordu. Bu devletin temel politikası ne olacaktı? Buna bir karar vermek gerekiyordu. 1920 ilkbaharı ve yazı, bütün dünyada, özellikle Doğu’da sosyalizmin büyük bir itibara kavuştuğu dönemdi. Sosyalizm demek, işçinin, köylünün, kısacası halkın iktidarı demekti. Krallıklar, padişahlıklar, şahlar dönemi zamanını dolduruyor, halk çağı açılıyordu.  İktidar burjuvazinin, toprak ağalarının değil, halkın hakkıydı. 

Çanakkale Geçilmez!

Birinci Dünya Savaşı’nın en yürekli stratejik planıydı bu: Bir darbede, doğuda yeni bir cephe açarak Fransa siperlerindeki korkunç durumu ortadan kaldırmak. Planı yapan Birinci Amirallik Lordu Winston Churchill, Almanya’nın müttefiki Türkiye’ye saldırarak Kayzer Avrupasının “yumuşak karın bölgesine” esaslı bir darbe indirebileceğini umuyordu. Bunu, Çanakkale Boğazını geçerek başaracaktı. Türklerle Almanlar arasındaki bağlantı kopacak, İngiltere ise Karadeniz’den müttefiki Rusya ile birleşebilecekti.

Bu parlak planın başarısı, Türkleri hem karada, hem de denizde şaşırtmakla mümkündü. Çanakkale Boğazı’ndan geçmek için, güçlü bir deniz kuvvetine; yanı sıra, iki taraftaki tepeleri almak için de bir çıkartma birliğine ihtiyaç vardı.

Planın, kusursuzluğuna rağmen, gerçekleştirilmesi bir felâket oldu. Çünkü Türkiye, İngiliz planını önceden haber almıştı.

Yedigün: Gazetelerin Rakibi Efsane Dergi

Büyük boy, dört renkli kapak ve tek renk olsa da renkli iç sayfalarla yayın hayatına başlayan dergi, zaman zaman 50 bini geçen tirajıyla, okuyucuya kendini sevdirir.

Yedigün, o yılların okurları için, hem Türkiye’ye hem de dünyaya açılan bir penceredir. Ayrıca sonraki yıllarda hepsi birer usta edebiyatçı olacak onlarca yazar, hikayeci ve romancıyı da kamuoyuna Yedigün tanıtır.

Ahmet Naim’den Sait Faik’e, Aziz Nesin’den Sabahattin Ali’ye kadar birçok edebiyatçının ilk ürünleri Yedigün’de okur karşısına çıkar. Bu arada, Reşat Nuri ve Halide Edib gibi dönemin tanınmış yazarlarının çok sevilen kimi romanları da ilk kez Yedigün’de tefrika edilir.

Baskı kalitesiyle de o güne dek yayımlanan dergilerin arasından hemen sıyrılan Yedigün, hep gündemde kalır.

İlk yıllarında Çarşamba günleri çıkan ve nüshası 10 kuruşa satılan derginin fiyatı, daha sonra 50 kuruşa kadar yükselir. Çıkış günleri de Pazar, Pazartesi, Salı ve Perşembe olarak değişir.

Şimdi yeniden derginin birinci sayısına dönelim… Üçüncü sayfadaki ‘Yedigün’ başlığının iki yanında, derginin ‘idarehanesinin Ankara Caddesi’ndeki Meserret Oteli karşısında bulunduğu ve Posta Kutusu’nun ‘103’ olduğu belirtildikten sonra, şu ifadeye yer verilir: “Yedigün sizin mecmuanızdır. Onu yükseltmek için etrafınıza okutun ve tanıtın. Çarşamba günleri çıkar. Her şeyden bahseder haftalık halk ve aile mecmuası.”